Dünyada Ambulansların Gelişimi
Bilinen insanlık tarihi süresince yaşanan kazalar, savaşlar ve afetler sonucu yaralanan ve acil sağlık sorunuyla karşılaşan hasta ve yaralılar için çeşitli tıbbi girişimler yapıldı. Çeşitli müdaheleler için hastaların taşınarak ya da tekerlekli sandalye benzeri bir araçla itilerek götürülmesinden dolayı yaralılarda kan kaybının fazla olduğu ve yaralarının da derinleşmesinin tespiti üzerine hastaneye götürülene kadar içerisinde müdahele edilebilecek araçlara ihityaç duyuldu.
Günümüzden 5.000 yıl önce ilk olarak Mısır‘da acil tıbbi müdahelelerin geliştirildiği ve uygulandığı, eski Yunan ve roma uygarlıklarının ilkyardım ve savaş alanlarından yaralıların taşınması ve ilgili uygulamalar yaptıkları biliniyor.
Tarihte bilinen ilk ambulans benzeri araç, atlı arabalarla 1487 yılında Malaga Kuşatması sırasında İspanyol ordusu tarafından kullanıldı. 1793 yıldında ise oldukça ün kazanmış Fransız komutan ve devlet adamı Napolyon‘un özel cerrahı Baron Dominique Jean Larrey Purusya seferi esnasında ilk kez askeri tıbbi birliği kurdu. Atlı arabalardan oluşturulan ve uçan ambulans olarak tanımlanan araçlarla hasta ve yaralılar taşınıyordu.
Londra‘da ise 1832 yılında kolera hastalığına sahip olan hastaları taşımak için atlı ambulanslar kullanılmaya başlandı. Böylece yalnızca savaş meydanında kullanılar ambulanslar, sivillere de hizmet vermeye başlamış oldu. 1869 yılında Edward B. Dalton New York‘da Bellevue Hastanesi‘nde hastaları hastaneye hızlı kolay ve daha rahat götürebilmek için atlı ambulans servisini kurdu. Atlar 30 saniyede harekete geçmek üzere ambulansa bağlı tutuluyordu. Bu ambulansların içerisinde; tıbbi ekipmanlar (atel, mide pompası vs.) ve morfin bulunmaktaydı.
1887‘de Londradaki halkın da katılabildiği etkinliklerde ilk yardım ve ambulans hizmeti verebilmek için St. John Ambulans Tugayı kuruldu. Askeri konseptte bir komuta ve disiplin yapısı üzerine kurgulandı. İlk tüm gün süreli ambulans servisi 1897 yılında yine Londra‘ hizmet vermeye başladı.
İlk motorlu ambulans 1899 yılında, Amerika Birleşik Devletleri Chicago‘da Michael Reese Hastanesi‘nde kullanılmaya başlandı. Daha sonra Londra‘da da motorlu ambulanslar hizmet vermeye başladı.
1. ve 2. Dünya Savaşlarında oldukça fazla sayıda hasta ve yaralı kara ambulanslarıyla beraber hastane trenler, gemiler, uçak ve helikopterler ile hastanelere taşınmakta, özellikle de Kore ve Vietnam savaşları esnasında askeri helikopterler yoğun bir şekilde yaralıları taşıma amacı ile kullanılmaktaydı. Amerika Birleşik Devletleri, Kore Savaşında sürekli helikopter ambulans kullanarak, günümüzde kullanılan hava ambulanslarına öncülük etmiş oldu. Yaralıların ilk olarak helikopter kullanılarak savaş meydanından tahliyesi ise 1942 yılında Burma‘da Amerika Birleşik Devletleri ordusu tarafından yapıldı.
İlerleyen yıllarda Almanya ve İskandinav ülkelerinde Hava Kurtarma Örgütleri kuruldu ve burada verilen hizmetlere yönelik personel yetiştirilmeye başlandı. 1960 yılı sonlarına doğru Amerika Birleşik Devletleri ve Fransa‘da ambulanslarda paramedikler ve hekimlerin görevlendirilmeye başlanması ile beraber daha hızlı ve kaliteli acil sağlık hizmeti sunulmaya başlanmış oldu. 1970‘li yıllarda ise telsiz iletişiminin yaygınlaşmaya başlaması acil sağlık hizmetlerinde önemli bir sıçrama olarak nitelendirildi ve bu hizmetlerin daha hızlı ve daha yaygın kullanımı sağlandı.
1972 yılında ilk sivil tıbbi helikopter ABD Colorado, Denver‘da bulunan St. Anthony Central Hastanesi‘nde kullanılmaya başlandı. Aynı yıl Amerikan Ulusal Bilim Akademisi‘nin acil sağlık hizmetinin Amerika Birleşik Devletleri‘nin en zayıf halkası olduğunu belirtmesi üzerine, ayrı bir tıp disiplini olarak tanımlanan acil sağlık hizmetleri o günden itibaren hızla gelişerek 4 farklı yetki ve eğitim düzeyindeki ambulans personeli, acil karşılama görevlisi ve özel finansal yapısı ile sağlık hizmetleri içinde ayrı bir yere sahip oldu.
Bu süre zarfında diğer ülkelerde de paralel gelişmeler görüldü. Birleşik Krallık‘ta 1973 tarihli bir yasa, belediye ambulans hizmetlerini daha büyük kurumlarla birleştirdi ve ulusal standartlar belirlendi.
Peki Türkiye‘deki İlk Ambulanslar Nasıl Ortaya Çıktı?
Ülkemizde ambulans hizmetlerinin geçmişi Osmanlı dönemine kadar uzanıyor. 1. Dünya Savaşı sırasında Osmanlı ordusu içinde Hilal-i Ahmer, bugünkü adıyla Kızılay tarafından organize edilen atlı ambulansların kullanıldığı biliniyor. Yemen‘de de aynı anda 2 hastanın taşınabildiği develer ile hasta tahliyeleri yapılıyordu. Osmanlı Hilal-i Ahmer Cemiyeti‘nin kurulduğu yıllarda Rus Savaşı devam etmekteyken gerek yurtiçi gerekse yurtdışında yardım toplamaya başlayan cemiyet, bu yardımlarla ordunun ilaç ihtiyacını karşılamış olup 9 tane gezici hastane ve 4 tane ambulansı kullanıma kazandırmıştı. Yine Osmanlı İmparatorluğu‘nun son yıllarında Kızılay tarafından kullanılan Albion isimli İskoç şirketi tarafından üretilen 1917 model motorlu ambulanslar kullanılmaya başlanmıştı.
Kurtuluş Savaşı sonrası hastanelerin de hasar görmesi ve yetersiz kalması nedeniyle Almanya‘da üretilen doktor vagonları ile demiryolları aracılığı ile Anadolu‘daki birçok kasaba ve kente sağlık hizmeti götürüldü.
1955 yılında İstanbul Beyoğlu‘nda kurulan cankurtaran merkezinin telefonunu arayanlara Sarıyer, Beşiktaş, Beyoğlu, Eminönü, Fatih, Üsküdar, Kadıköy ve Eyüp‘te olmak üzere 8 ayrı noktadaki toplam 15 cankurtaran aracının hizmet verdiği biliniyor.
Ülkemizde modern denilebilecek acil sağlık hizmeti ilk kez, 1985 yılında Sağlık Bakanlığı tarafından trafiğin yoğun olduğu ana yollar ve turistik bölgelerde bir merkeze bağlı olmadan, hareketli olarak görev yapan gezici ambulans ekipleri oluşturularak başlatıldı. Ambulanslarda hastanelerin acil servislerinde çalışan hekimler mesai saatleri içerisinde göre yaptı ve iletişim için araç içi telefonlar kullanıldı fakat söz konusu uygulama yaygınlaşamadı ve kısa bir denemenin ötesine geçemedi.
Daha sonra 1986 yılında 077 Hızır Acil Servis adı altında ücretsiz telefon hattının karşılandığı bir merkez kuruldu. İl Sağlık Müdürlüklerinin hastane acil servislerinden görevlendirdiği hekimler, belediye ambulanslarında şoförler ile beraber görev yaparak Ankara, İstanbul ve İzmir‘de ambulans hizmeti vermeye başladılar. 1991 yılında 077 numaralı Hızır Acil Servis numarası o yıllardaki telekom altyapısı değişikliği dolayısıyla 11 acil çağrı numarasına yönlendirildi.
1993 yılında Sağlık Bakanlığı tarafından oluşturulan bir komisyonun çalışmaları ve hazırladıkları rapor sonucunda ‘112 Acil Yardım ve Kurtarma Hizmetleri‘ projesi hazırlandı. 1994 yılında da yine Ankara, İstanbul ve İzmir İl Sağlık Müdürlükleri bünyesinde pilot uygulamalar başlatıldı. Tedavi Hizmetleri Genel Müdürlüğü‘ne bağlı olarak başlatılan bu uygulamada, il merkezlerinde oluşturulan 112 Komuta Kontrol Merkezleri kurulan telsiz sistemi üzerinden hastanelerde konuşlandırılmış istasyonlardaki ambulans ekiplerine görev verdi. Az sayıdaki istasyonla başlatılan pilot uygulamada 1992 yılında Kanada‘dan ithal edilerek hastanelerde atıl durumda bekleyen ambulanslar kullanılmaya başlandı. Bu ambulansların dönemine göre donanımları ve kaliteleri son derece yüksekti. Ambulanslarda hastane acil servisleri ve önceden 077 Hızır Acil Servisinde görev yapan hekimler, sağlık memurları, hemşireler, ebeler ve sürücüler çalıştı. Başlangıçta şehir merkezlerinde hizmet veren sistem, yavaş yavaş ilçe merkezlerine ve diğer illerde yaygınlaştırıldı. 1995 yılından itibaren İl Sağlık Müdürlükleri içinde Acil Yardım ve Kurtarma Hizmetleri Şube Müdürlükleri oluşturuldu. 1995 yılında ilk kez Almanya‘nın Hannover kentin yakınlarındaki bir merkeze Sağlık Bakanlığı tarafından gönderilen 12 hekim ile yurt dışındaki uygulamalar takip edilmeye çalışıldı. 1993 yılında Dokuz Eylül Üniversitesi Sağlık Hzimetleri Yüksek Okulu bünyesinde Kanada Cambrian Collage desteği ile Paramedik Programı başlatıldı ve programa alınan 14 öğrenci 1994 yılında Türkiye‘nin ilk paramedikleri olarak mezun oldular.
1996 yılında, Sağlık Bakanlığ Tedavi Hizmetleri Genel Müdürlüğü tarafından oluşturulan bir komisyon ile ‘Acil Sağlık Hizmetleri Yönetmeliği‘ çalışmaları başlatıldı. Komisyon İzmir‘de bu çalışmaları sürdürdü ve hazırlanan yönetmelik taslağı 1997 yılında bakanlığın görüşüne sunuldu. Acil Sağlık Hizmetleri‘nin Temel Sağlık Hizmetleri Genel Müdürlüğü‘ne bağlanmasıyla yönetimde olan değişiklikler nedeniyle bu yönetmelik ancak 2000 yılında yayınlanabildi.
1998 yılında 112 sisteminin kurulduğu il sayısı 49‘a çıkarılırken, daha sonra bu sistem yurtdışında yapılan incelemeler sonucunda geliştirilerek, helikopter ambulans, deniz ambulans uygulaması ve eğitim teknikleri sisteminin temelleri atıldı.
2000 yılında acil sağlık hizmetlerinin tüm yurtta eşit, ulaşılabilir, sürdürülebilir, hızlı ve kaliteli olarak yürütülmesini sağlamak amacıyla acil sağlık hizmetlerinin sevk ve idaresine dair usül ve esasları belirleyen ‘Acil Sağlık Hizmetleri Yönetmeliği‘ çıkarıldı. Yönetmelik ile acil sağlık hizmeti organizasyon ve işleyişine ilişkin oldukça önem arz eden yasal altyapı oluşturulmuş oldu.
2022 yılında da İlkyardım Yönetmeliği yayınlandı ve aynı yıl ilk kez İzmir‘de yenidoğan ambulans hizmeti verilmeye başlandı. Yine İzmir‘de 2005 yılında ilk kez motosikletli bir 112 ekibi görev yaptı. Halen şehirlerin dar sokaklarına ve şehir içi trafiğinin yoğun olduğu illerde acil vakalara müdahele için 52 motosiklet ambulans hizmet veriyor.
Sağlık Bakanlığı tarafından 2006 yılında 23 ilimizde 112 Komuta Kontrol Merkezinin dijital altyapısı tamamlandı ve 2008 yılı başlarında 81 ilde yaygınlaştırıldı. Bu dijital altyapı; arayan kişinin telefon numarası ve adres bilgilerinin görülmesi, yanlış kullanımların engellenmesi, dijital harita üzerinde yer tespiti yapılabilmesi, tüm telsiz ve telefon görüşmelerinin ses kaydının otomatik olarak alınması, dijital harita üzerinden ambulans yer tespiti yapılabilmesi, Komuta Merkezince alınan bilgilerin uydu aracılığı ile ambulanstaki sisteme aktarılabilmesi araç takip sistemi (GPS) ile ambulansın takibi ve yönlendirilmesine olanak tanınması, hastane koordinasyon ekranı ile hastanedeki kritik yatak, kritik personel ve ekipmanın takibinin yapılabilmesi, yapılan tüm işlerin anlık istatistiklerinin tutulabilmesine imkan tanır.
2007 yılında, yürürlükte olan ‘Acil Sağlık Hizmetleri Yönetmeliği‘nde değişikliğe gidildi ve ambulanslarda görev yapan paramedik ve ATT‘lerin görev, yetki ve sorumlulukları tanımlandı.
Sağlık Bakanlığı Hudut ve Sahiller Sağlık Genel Müdürlüğü tarafından 4 adet hızlı deniz botu, ambulans haline getirilerek il deniz ambulansı İstanbul Sarıyer, Balıkesir Marmara Adası, Çanakkale Merkez ve Gökçeada‘da 2007 yılı Temmuz ayından itibaren hizmet vermeye başladı.
Ülkemizde hava ambulansı olarak, geçmiş yıllarda askeri kurumlara hizmet vermiş, hava kuvvetlerine ait 2 adet uçak ambulans yanında özellikle güneydoğu bölgesindeki arazi şartlarından dolayı hasta ve yaralı naklinde kullanılan askeri helikopterler bulunuyordu. Sağlık Bakanlığı bünyesinde helikopter ambulans uygulaması ilk kez hizmet alımı yolu ile 2008 yılında Ankara‘da gerçekleşti. İlk aşamada 4 bölge ili olan Ankara, İstanbul, İzmir ve Erzurum‘da hizmete başlanmış olup daha sonra hizmet yaygınlaştırılarak 15 farklı ilde 17 helikopter ile helikopter ambulans sistemi faaliyete geçirildi.
2010 yılı Nisan ayından itibaren biri turbo jet ve uzun mesafeli 3 adet turboprop pervaneli ambulans uçak hizmet vermeye başladı. 2012 yılından itibaren jet motorlu ve aynı anda 2-4 hasta taşıma kapasiteli 4 adet helikopter ambulans şehirler arası ve ülkeler arası hizmet veriyor.
Bugün 81 ilde 112 Tek Numara uygulamasına geçilmiş olup 112 üzerinden gelen çağrılar acil çağrı karşılayan personeller tarafından cevaplanıp aynı salonda bulunan çağrı ile ilgili kurumun personellerine iletilmekte, bu işlemler için ortak bir yazılım ve donanım kullanılmakta, her türlü ses, görüntü ve veri paylaşılıyor. Tüm illerde İçişleri Bakanlığı İller İdaresi Genel Müdürlüğüne bağlı valilikler bünyesinde hizmet veren 112 Acil Çağrı Merkezi Müdürlükleri bulunmakta, diğer kurumların personelleri Valilik görevlendirmesiyle bu merkezde hizmet veriyor. 112 Acil Sağlık Hizmetine bağlı Kontrol Merkezleri, burada çalışan personel, kara ambulans, hava ambulans, deniz ambulans araç ve teknik donanımları, burada çalışan personelin aldığı eğitimler son derece gelişmiş ve ileri seviyede gerçekleşiyor.
En güncel verilere göre ülkemizde ‘112 Acil Çağrı Merkezi‘ çatısında hizmet veren istasyon sayısı 3.141 adet, ambulans sayısı 5.946 adet, helikopter ambulans sayısı 12 ve uçak ambulans sayısı 8 adettir.